Şema Terapi

Şema terapi bilişsel davranışçı terapi (BDT), Psikodinamik yönelimli terapiler, bağlanma teorisi ve duygu odaklı terapiler gibi çeşitli psikoterapi yöntemlerinden bazı unsurları bir araya getiren yeni bir psikoterapi türüdür. Diğer tedavi seçeneklerine yeterli yanıt vermeyen kişilik bozuklukları gibi çeşitli ruhsal problemlerin sağaltımını hedefleyen bütünleyici bir tedavi yaklaşımıdır. Özellikle Borderline Kişilik Bozukluğunun tedavisinde yüksek etkinliğe sahiptir.

Şema terapide uyumsuz erken dönem şemaların (kısaca şemalar) keşfedilmesi ve anlaşılması üzerine çalışılır. Şemalar bazı bireylerin çocukluklarındaki karşılanmamış duygusal ihtiyaçlarına istinaden gelişen işlevsiz örüntülerdir ve ele alınmazlarsa hayat boyu etkileri görülecek olan problemli başa çıkma yöntem ve davranışlarına sebep olurlar. Şema terapi bu karşılanmamış duygusal ihtiyaçların sağlıklı ve sıkıntı yaratmayacak şekilde giderilmesini bireylere öğretmeyi hedefler.

Karşılanmamış Temel Çocukluk İhtiyaçları Nelerdir?

• Diğerlerine güvenli bağlanabilme hissi
• Kimlik ve özerklik hissi
• Duyguları ve istekleri ötekilere ifade edebilmede özgürlük
• Oyun oynayabilme ve kendiliğinden (spontan) olabilme yetisi
• Güvenli ve yaşa uyumlu limit ve sınırlar

Bunlara ek olarak şemaların gelişmesine katkıda bulunan negatif deneyimler de bulunur;

• Yerine getirilmemiş ihtiyaçlar. Bakım verenlerden yeterince ilgi ve şefkat görülmediğinde ya da diğer temel duygusal ihtiyaçlar karşılanmadığında söz konusudur.
• Travmaya uğrama. İstismar ve benzer tehlikeli durumlarda bulunmuş olmak.
• Aşırı düşkünlük ve sınır eksikliği. Ebeveynlerin aşırı koruyucu ya da izin verici olduğu, yeterli sınırların çizilemediği durumlar.
• Seçici özdeşim ve içselleştirme. Ebeveynleri bir takım tutum ve davranışlarını içe almak, bazıları ile özdeşim yapmak, bazılarını de içselleştirmek. Şema ya da modların bir kısmı bu şekilde gelişebilir.

Hangi Tür Şemalar Bulunur?

Şemalar geliştikten sonra olumsuz duygulanımları engelleme çabası ile bilinçsiz bir şekilde düşünce ve eylemlerinizi etkilerler. Bu faydalı gibi görünse de şemaların geliştirdiği başa çıkma şekilleri sıklıkla sağlıksız ve zararlıdır. Bireylerin çoğu birden fazla şema geliştirir. Uzmanlar 18 farklı şema tanımlamışlardır ancak bunların hepsi beş grup altında toplanır;

• Alan: Kopukluk ve Red: Sağlıklı ilişkiler kurabilmeyi zorlaştıran şemalar.
• Alan: Bozulmuş Performans ve Özerklik: Sağlam bir benlik hissini ve bir erişkin olarak dünyada işlev görebilmeyi zorlaştıran şemalar.
• Alan: Bozulmuş Sınırlar: Kendini kontrol ve ötekilerinin sınırlarına saygı göstermeyi zorlaştıran şemalar.
• Alan: Öteki Yönemlilik: Kendi ihtiyaçlarınızdan önce diğerlerinin ihtiyaçlarını öncelemeye yol açan şemalar.
• Alan: Aşırı Tetiktelik ve Engellenme: Aşırı dikkat, katı kurallar ve arzu ve duyguları hiçe sayarak hata ve başarısızlığı engellemeye öncelik veren şemalar.

Şemalar Nasıl Başa Çıkma Biçimleri Yaratır?

Şema terapide şemalara gösterilen reaksiyonlar başa çıkma biçimleri olarak bilinir; bunlar içinde düşünceler, duygular ve davranışlar yer alabilir. Belirli bir şemanın oluşturduğu ezici ve bunaltıcı duyguları önleme çabaları sonucunda gelişirler. Başa çıkma biçimleri hayatta kalma yolları sağladığından çocuklukta işe yaramışlardır. Ancak erişkinlikte bu başa çıkma biçimlerinin devam etmesi şemaları daha da güçlü kılar.

Hangi şemaların hangi başa çıkma biçimlerine yol açacağı ile ilgili kesin kurallar yoktur. Başa çıkma biçimleriniz genel mizacınıza bağlı olabilir, hatta ebeveynlerinizden öğrendiğiniz başa çıkma yöntemleri bile olabilir. Başa çıkma biçimleri birey özelindedir; iki farklı kişi aynı şemaya çok farklı şekillerde başa çıkma biçimleri ile yanıt verebilir. Benzer şekilde iki farklı şemaya sahip kişi aynı başa çıkma biçimini geliştirmiş olabilir. Ayrıca başa çıkma biçimleri zaman içinde değişebilir fakat alttaki şema halen aynıdır. Kaç, Savaş ve Donakal tepkilerine karşılık gelecek şekilde üç temel başa çıkma biçimi gözlemlenmektedir;

• Teslim Olma: Şemayı kabul etmek ve razı olmaktır. Sıklıkla şema örüntüsünü güçlendiren ve devam ettiren davranışlara neden olur. Örneğin çocuklukta duygusal ihmal ile gelişmiş bir şema nedeniyle, erişkinlikte kendinizi duygusal olarak ihmal edildiğiniz ilişkiler içinde bulabilirsiniz.
• Kaçınma: Şemayı tetiklemeden yaşama çalışmaktır. Sizi kırılgan ya da tehdit altında hissettiren eylem ve durumlardan kaçınırsınız. Şemalardan kaçınmak sizi; madde kullanımı, tekrarlayıcı risk içeren ve dikkati dağıtan diğer her türlü davranışı göstermeye yatkın hale getirecektir.
• Aşırı Telafi: Tam tersi yönde hareket ederek şemanın etkilerinden kurtulmaya çabasıdır. Şemalara verilmesi gereken sağlıklı yanıt buymuş gibi görünse de, aşırı telafi genelde çok ileri gider. Çoğu zaman agresif, talepkâr, duyarsız ya da bir şekilde abartılı davranışlara yol açarak ötekiler ile olan ilişkilerinizi yıpratır.

Şema Modları Nedir?

Şema terapi kapsamında bir ‘mod’; hem mevcut duygusal durum hem de bununla nasıl başa çıktığınızı içeren geçici bir ruh hali olarak tanımlanabilir. Başka bir deyişle modunuz; aktive olan şemanız ve kullandığınız başa çıkma biçiminizin bir bileşimidir. Modlar yararlı (uyumlu) ya da yararsız (uyum bozucu) olabilir. Şema modları ile şemaları bir arada toplanarak karmaşık özellikleri tek bir ruh hali şeklinde ele alınabilir. Şema modları dört kategoriye ayrılır;

• Çocuk Modları: Çocuksu duygu ve davranışlar ile kendini gösterir.
• Uyum Bozucu Başa Çıkma Modları: Duygusal stresi azaltmak için kullanılır ancak şemanın güçlenmesine neden olurlar.
• Uyum Bozucu Ebeveyn Modları: Eleştirel, talepkâr ve katı ebeveyn seslerinin içselleştirilmiş halidir.
• Sağlıklı Erişkin Modu: Sağlıklı ve işlevsel yanınızı temsil eder. Bu mod sınırlar koyarak ve diğer modların etkilerine karşılık vererek içsel düzeni sağlamaya yardım eder.

Şema Terapinin Hedefleri Nelerdir?

Şema terapide terapistinizle üstünde çalışacaklarınız;

• Şemaları tanımlamak ve iyileştirmek
• Duygusal ihtiyaçların önüne geçen başa çıkma biçimlerini tanımlamak ve ele almak
• Şemalardan kaynaklanan duygu ve davranış örüntülerini değiştirmek
• Temel duygusal gereksinimlerinize daha sağlıklı ve uyumlu yollar ile yanıt verebilmeyi öğrenmek
• Bazı ihtiyaçlar karşılanamadığında ortaya çıkan öfke ve stres ile (daha sağlık bir şekilde) başa çıkmayı öğrenmek.

Bu adımlar ile en nihayetinde güçlü bir sağlıklı erişkin modu geliştirmenize yardımcı olacaktır. İyi gelişmiş bir sağlıklı erişkin modu diğer modların iyileşmesi, düzene girmesi ve sıkıştırıcı etkilerinin bertaraf edilmesini sağlayacaktır.

Nasıl Teknikler Uygulanır?

Şema terapistleri terapi süresince birkaç farklı teknik kullanabilir. Bazı teknikler farklı bireyler ve şemaları üzerine diğerlerinden daha iyi etkinlik sağlayabilir. Bununla birlikte akılda tutulması gereken önemli bir nokta; terapistiniz ile olan ilişkinizin şema terapinin büyük bir parçası olduğudur. Şema terapide kullanılan farklı teknikler esnasında ortaya çıkan iki önemli anlayış bulunmaktadır. İkisi de terapistiniz yanında kendinizi rahat ve güvende hissediyorsanız işe yarar;

• Empatik Yüzleştirme: Terapistiniz terapi esnasında ortaya çıkan şemaları onaylayıp, anlayış ve empati sunarken aynı zamanda değişimin önemini algılamanıza yardımcı olur.
• Sınırlı Yeniden Ebeveynlik: Terapistiniz güvenlik, şefkat ve saygı sunarak çocuklukta karşılanmamış duygusal ihtiyaçların yerine konulmasına yardımcı olur. ‘Sınırlı’ kelimesinin anlamı terapistinizin yaptığı yeniden ebeveynliğin ruh sağlığı profesyonellerinin etik standartları ile örtüştüğünden emin olmasıdır.

Empatik yüzleştirme ve sınırlı yeniden ebeveynlik temel konseptleri terapi teknikleri içine yedirilmiştir. Bu teknikler dört grup altında ele alınır;

• Duygusal: Şemalara karşı duygular kullanılır. Terapinin güvenli ortamında duyguları tam anlamıyla deneyimlemenize ve ifade etmenize yardımcı olur. Yönlendirilmiş imgelem ve role oyunları sık kullanılan duygusal tekniklerdir.
• Kişilerarası: Bu teknikler şemaların etkilerini tanımlayabilmek için ilişkilerinizi mercek altına alır. Terapist ile olan ilişkinizde kendini gösteren şemalar ve başa çıkma biçimleri, dışarıdaki hayatınızda yürüttüğünüz ilişkilerde de benzer örüntüleriniz olabileceğini keşfetmenizi sağlar.
• Bilişsel: Bilişsel teknikler şemalardan kaynaklanan zarar verici düşünce biçimlerini tanımlama ve bunlara meydana okumayı hedefler. Şemayı destekleyen ya da çürüten kanıtları bulmak için günlük yaşam deneyimlerinizi terapistiniz ile birlikte gözden geçirirsiniz. Bunun için flash kartlar ve yapılandırılmış tartışmalar ile şemanın hem lehine hem de aleyhine konuşmalar gerçekleştirilir.
• Davranışsal: Başa çıkma biçiminizden kaynaklı davranış örüntülerinizi değiştirerek daha olumlu ve sağlıklı seçimler yapmayı öğreten tekniklerdir. Davranış örüntülerini değiştirme yolunda; rol oyunları yaparak ya da terapist ile problem ve çözümleri kullanarak iletişim yetenekleriniz üzerine çalışabilirsiniz. Ayıca seanslar arasında uygulamak üzere terapistiniz bazı egzersizler verebilir.